«О! Казанда җәмгыять бар, һәм аларга раввин кирәк!»
Татарстанның баш раввины – мөселманнарны һәм яһүдләрне берләштергән кыйммәтләр турында.
Ицхак Горелик Казанга егерме ел элек бик зур миссия белән килә: аңа яһүд җәмгыятен җитәкләү һәм онытылган милли гореф-гадәтләрне торгызу бурычы йөкләнә. Татарстанның баш раввины ниятләрен чынга ашыра алдымы икән?
«ЭШЛӘГЕЗ ҺӘМ БУЛДЫРЫГЫЗ!»
– Ицхак раввин, сез Израильдә туып, АКШта укыгансыз, тик тормыш алып барыр һәм хезмәт итәр урын буларак, нәкъ менә Россияне сайлагансыз. Моны ничек аңлата аласыз?
– Әти-әниләрем – совет эмигрантлары. Алар бик динле кешеләр, ләкин СССРда дин кушканнарны үтәп яшәү җиңелләрдән түгел иде. Бабамны әле Сталин заманында ук моның өчен сөргенгә сөргәннәр. Димәк, әти-әниләрем ватаннарын рәхәт тормыш эзләп кенә ташлап китмәгән. Алар бары бер нәрсә – балаларын үз милли гореф-гадәтләре нигезендә тәрбияләргә теләгән. Без алардан Россияне начар ил дип хурлаганнарын һич ишетмәдек. Киресенчә, алар монда тату тормыш хөкем сөргәнен бик җылы итеп искә алалар иде. Хәзер әти белән әни безнең янга, Казанга кунакка еш килә, һәм бу – алар өчен чын могҗиза! Россиягә янә кире кайту, әле монда синагогага йөрү турында хыяллана ала идемени алар?
– Ә Казанга ничек килеп чыктыгыз?
– 90 нчы елларда Россия һәм дөнья арасындагы дивар җимерелде, монда дингә мөнәсәбәт тә тамырдан үзгәрде. Халыклар милли гореф-гадәтләрен торгызу теләге белән яна иде, ләкин ничек? Израильдә укуымны тәмамлап килгән чагым, булачак хатыным Ханна белән таныштым. Аның гаилә тарихы минекенә аваздаш булып чыкты. Өстәвенә, икебез дә Хабад – дөньякүләм яһүд хәрәкәте кыйммәтләрендә тәрбияләндек, шуңа күрә кешенең бу дөньяга тормыштан ләззәт алу өчен түгел, ә файда китерү өчен килгәнлеге турындагы фикер безгә якын иде. Язмышларыбызның охшашлыгында без күкләр тарафыннан билгеләнгән миссиябезне күрдек. Бергәләп Россиягә китәргә! Тик кайсы төбәккә? Әлеге карар Россиянең баш раввины Берл Лазардан иңде. Ханна белән икәүләп аңа илнең теләсә кайсы почмагына чыгып китәргә әзер икәнлегебезне хәбәр иткәндә, миңа нибары 22 яшь иде. «О! Казанда җәмгыять бар, һәм аларга раввин кирәк!» – диде безгә Берл Лазар. Менә шулай итеп, монда төпләнүебезгә инде егерме ел узды.
– 90 нчы еллар – катлаулы чор. Ул вакытларда үзегезне ничек хис иттегез?
– Безнең өчен уңайлы чор булды ул. Мәхәллә безне бик җылы каршы алды, һәр минут үзебезнең кирәклегебезне тоеп яшәдек. Республика җитәкчелеге ягыннан да мөнәсәбәт уңай иде: «Монда булганыгыз өчен рәхмәт! Эшләгез һәм булдырыгыз!» – дип кабул итте алар. Шушы ике дистә елда мин бер уңайсыз мизгелне дә искә төшерә алмыйм.
– Әңгәмәбез бик матур синагогада уза. Яһүд мәхәлләсенең аны үзенә алу өчен көрәше бик озак барды, тик шулай да сез килергә бер ел кала, эш башкарылган иде. Ә сезгә монда нинди кыенлыклар белән очрашырга туры килде?
– Казанда төп бәйрәмебез Песахны беренче тапкыр билгеләп үтүебезне бүген дә хәтерлим. 1997 елда синагогада бу бәйрәмгә алты йөз кеше җыелды. Аларның барысын да ашатырга кирәк, тик моны ничек тормышка ашырырга? Кошер ризык – яһүдиләрнең тормыш таләбе, Израильдә андый азык-төлекне теләсә кайсы супермаркетта сатып алырга була. Ләкин ул елларда Казанда бу зур проблема иде. Алдан ук Мәскәүгә барып, поездда берничә капчык туңдырылган тавык алып кайтырга туры килде. Бүген исә Казанда кошер ризыкны инде сайлап алу мөмкинлеге бар, ләкин барыбер эшлисе, яхшыртасы нәрсәләр җитәрлек әле. Бездә дә бары тик кошер азык-төлектән генә әзерләнгән ризыклар, хәтта конфетлар да сатып алырлык кибет булсын иде, дип хыялланам.
БЕРЛӘШТЕРӘ ТОРГАН ИМАН
– Россиядә яһүд диненә карата тискәре караш бармы?
– Бүген, әлбәттә, андый нәрсә күзәтелми. Без көнкүрештә дә, дәүләт системасы югарылыгында да моны сизгәнебез юк. Күптән түгел кибеттә бер кызык хәл булды. Касса янында балалар белән иврит телендә сөйләшеп, чиратта торабыз, шулчак бер гаиләнең безгә соклануы колакка керде. «Булдырасыз! Туган телегезне онытмыйсыз!» – диде алар.
– Ә рус телен җиңел өйрәндегезме?
– Кешене йөзәргә өйрәтү өчен иң шәп ысул – аны суга төртеп төшерү. Русчаны да мин әнә шулай өйрәндем. Шактый җиңел бирелде, дөрес, әнә шундый «тормышчан» ысул аркасында грамматика ягы җитенкерәми. Тик үз хаталарымны үзем күрәм, табам икән, бу инде билгеле бер югарылыкка ирешүдер, дип уйлыйм. Күптән түгел татар телен дә өйрәнә башладым. Бәлки, берәр елдан бу юнәлештәге уңышларымны да күрсәтә алырмын. Тел – безне берләштерүче ул. Кешеләр белән аларның туган телендә сөйләшү – бер-береңне аңлаудан югарырак, мөһимрәк нәрсә. Бу бер‑берең белән хис-тойгылар дәрәҗәсендә аралашу, бер-береңә мөмкин кадәр якын килү, дигән сүз.
– Әле хәзер дә халык арасында аерылып торасыз, ә 90 нчы елларда сезне күргән кешеләрнең кичерешләре ниндирәк иде?
– Чыннан да, мин шундук игътибарны җәлеп иттем. Аңлашыла да: мондый кыяфәттәге бердәнбер кеше идем калада! Бу хакта һичкайчан хафаландым, чөнки кешеләр кимсетеп, мыскыллап түгел, ә кызыксынып карый бит. Егерме ел эчендә миңа ияләшә төштеләр, өстәвенә тарафдарларым да пәйда булды. Шулай да урамга башкалардан бик аерылып торган килеш-кыяфәттә чыгу өчен никадәр тырышлык таләп ителгәнлеген күз алдыма китерәм. Шуңа күрә дини киемдәге мөселман кызларының эшкә яки университетка ашыгуын күргәндә, аларга карата хөрмәт хисе туа.
– Башка дин вәкилләре яисә атеистлар белән дуслыгыгыз бармы?
– Атеистлар беләнме? Һич проблема түгел, бик җиңел! Әледәнәле сугышлар кабынып торган бу дөньяда, башка дин вәкилләре белән чагыштырганда, атеистлар белән аралашу кайчак җайлырак та. Әмма бездә, Татарстанда, тиңдәшсез вазгыять урнашты. Израильдәге барлык туганнарымны, таныш-белешләрне шаккатырган фотографиям бар. Рамазан ае тәмамлануга багышланган Гает бәйрәмендә төшерелгән иде ул. Безне анда мөфти чакырды, мөселманнарның изге йоласына ихлас хөрмәт тоеп, аларны бәйрәм белән котларга килдек. Дуслыгыбызны раслап, бер табында утырдык. Казаннан кала, тагын кайда раввинны меңләгән мөселман уртасында очрата алыр идегез? Гаиләбез белән синагогага барган вакытта, башка дин вәкилләренең үз гыйбадәтханәләренә юл тотуларын бик еш күрәбез. Бу бик матур манзара! Әйе, тормышка караш-мөнәсәбәтебез аерыла, ләкин безне бер нәрсә – Аллага ышану берләштерә. Иман безне яхшырта, камилләштерә. Бер-береңә хөрмәт саклар өчен бу бер сәбәп түгелмени?
ӨЕҢНЕҢ МЕНӘ ШУШЫНДА ИКӘНЕН ТОЮ МӨҺИМ
– Сез килгән генә чорда, дин мәсьәләсендә илебез кара көйгән чүлне хәтерләтә иде. Беренче шытымнар баш төрткәнче, «җир»не озак эшкәртергә туры килдеме?
– Израильдә синагогага килгәч, әйләнә-тирәңдә меңләгән кеше күрәсең. Ә мин менә җомга кичендә гыйбадәткә җыелырга кирәклеге хакында халыкның һич хәбәрдар булмаган Казанга килеп төштем. Ләкин минем бурыч – аларның йогынтысына бирелмичә, билгеле бер рухи дәрәҗәдә калу, вазгыятькә үзем тәэсир итү. Беренче вакытта үзем генә гыйбадәт кылдым, монда әллә ни куркыныч нәрсә юк иде, ник дигәндә, бүген син берүзең, ә иртәгә сиңа кемдер иярә, берсекөнгә – тагын берсе… Бу – мавыктыргыч процесс. Менә инде егерме ел да узып китә, янәшәңдә халык күбәйгән, һәм син үзеңә йөкләнгән бурычның акрынлап үтәлүен аңлыйсың. Бүген мәхәлләбез үсә, зурая, тик мин бу җиңүләрне, яуланган үрләрне үз хисабыма яздырып-теркәп куярга җыенмыйм, чөнки болар – зур бер төркемнең, һәм, әлбәттә, безнең попечительләр советының эш нәтиҗәсе.
– Яһүдләр арасындагы туганлык – уйдырмамы, чынбарлыкмы? Бездә, Казанда, бармы ул?
– Израильдә без күршеләребез белән хәтта бәйрәм көнне дә күрешә алмаска мөмкин, безне берләштерердәй нәрсә юк дип уйлый күрмәгез, моның сәбәбе – һәркайсыбызның үз өендә булуы. Ә башка бөтен җирдә безгә уртаклыгыбызны, якынлыгыбызны тоярга кирәк, шунлыктан без, чыннан да, монда бер-беребезгә ныграк тартылабыз. Беләсезме, теләсә кайсы яһүд үзен борчыган мәсьәлә белән теге яки бу рәсми органга мөрәҗәгать итә ала, ләкин ешрак ул нәкъ менә безнең янга килә. Һәм бу аңлашыла да: җәмгыятьтә яшәвебезгә карамастан, һәрберебезнең якын даирәсе бар, ә үз кешеләр ярдәмсез калдырмый ул.
– Бу ярдәм нидә чагыла соң?
– Мәсәлән, калабызда өлкән яшьтәге яһүдләрне исәпкә алган база булдырдык. Шул исемлектәге теләсә кайсы әби мәхәлләгә шалтырата ала, һәм аңа шундук ярдәмгә кеше җибәрелә. Ләкин без үзебез дә, кешенең бәлагә тарыганын, авыр хәлдә калганын белми калмыйк дип, өлкәннәргә шалтыратып торабыз. Синагогада тулы бер офис шундый эш белән мәшгуль. Бу юнәлештә без йөз процент уңышка ирештек. Бу яктан караганда, бездә һәр көн 9 май кебек. Башка юнәлешләребез дә бар, анысы яшьләрне тәрбияләү белән бәйле. Мәхәлләбезнең яшь әгъзаларында җаваплылык хисе булдырырга телибез. Еш кына өлкән кешегә акча түгел, ә аралашу кирәк бит. Егет-кызларыбыз үзара адресларны бүлешеп ала да күчтәнәчләр белән кунакка бара. Ни өчен? Чөнки алар яһүдләр!
Яки башка бер үрнәк. Тиздән яңа уку елы башлана. Бер гаиләдә ялгыз әни кеше баласын мәктәпкә нинди акчага әзерләрмен икән, дип борчыла. Ә башка гаиләнең ярдәм итү мөмкинлеге бар. Безнең бурычыбыз – үзара ярдәмне җайга салу. Барлык яһүдләр дә үз йортларының менә шушында икәнен тоеп‑аңлап яшәвен телибез.
БӘХЕТ ҺӘМ МӘХӘББӘТ ТУРЫНДА
– Җәмәгатегез Ханна белән тормыш йөген инде 20 ел бергә тартасыз. Бәхетле гаилә сере бармы ул?
– Гореф-гадәтләребезгә салынган ул. Ләкин кайбер нәрсәләрне аерып күрсәтер идем. Шулхәтле балага ничек көч җиткерәсез дип, миннән еш сорыйлар, янәсе, монда берсен ничек җиңәргә икәнен белмиләр, ә сездә – тугызау! Эш тормышка караш белән бәйле. Гадәттә, кыенлыкларның барысы да менә болай башлана: мин яшь кеше, хатыным да яшь, тыныч кына яшисебез, бергә ял итәсебез, сәяхәт кыласыбыз килә… Ә менә шулчакта бала бөтен планнарны бозып куя! Бездәге хәл-әхвәлне күз алдына китерә аласызмы? Берсе йоклап кына китә, икенчесе уяна, өченчесе… Һәм моның башы‑ахыры юк. Көч каян киләме? Без бу елларны бала ләззәтен тою вакыты буларак кабул итәбез, ә ул чорда киләчәк буын өчен эшләргә, тырышырга кирәк. Моның өчен яшьлегебез, кәефебез бар. Менә алар үсеп җиткәч, без дә сәяхәт кыла алырбыз, бергә ял итәрбез, туйганчы йокларбыз… Үз-үзеңне шул рәвешле ышандыру тормышның һәр көне өчен шатлана белергә булыша. Гаилә бәхетенең икенче тарафы ир‑белән хатын мөнәсәбәтләренә бәйле. Бүгенге яшьләр бер-берсенә никадәр туры килгәнлекләрен аңлау өмете белән бергә яшәп карарга тырышалар. Ә аннары: «Барысы да әйбәт кенә кебек, хәзер инде туй уздырсак та була», – дип уйлыйлар. Һәм кинәт күзләрдәге җанлылык сүрелеп китә… Баксаң, алар бит чынлап торып бергә яшәмәгән дә, бер‑берсе каршындагы бурычларны тоймаган да, аңламаган да… Алар бер-берсен кайгыртырга әзер түгел. Ә мәхәббәт? Әйе, ул хакта барысы да сөйләгән була, тик бу хиснең асылда нәрсә икәнен бик азлар гына аңлый шул. Чын мәхәббәт вакытлар тарафыннан сыналган нык мөнәсәбәтләр ул, бу вакытта кешеләр – бер-берсенә чын партнер, алар икәүләп нәрсәдер булдырганга күрә, тормыш юлында бергә бара. Һәм туй ул мөнәсәбәтләрнең нәтиҗәсе түгел, ә уртак сәфәрнең башы гына.
– Мәхәлләнең яшь әгъзалары фикерегезгә никадәр игътибарлы? Сезнең сүзгә колак салалармы?
– Бүген кешеләр милли гореф-гадәтләребезгә көннән-көн ешрак мөрәҗәгать итә, һәм бу күренеш – хезмәтебезнең иң төп нәтиҗәсе. Әйтик, безгә дин кушканча туй уздыру гына түгел, гаилә тормышын да дин кануннары кысаларында корырга теләгән парлар килә. Мин – кияү кеше белән, хатыным кәләш белән әңгәмә кора. Ханна – минем партнерым, без мәхәллә белән икәүләп җитәкчелек итәбез, шунлыктан хатын-кызлар белән бәйле юнәлешне ул алып бара. Без туйга әзерлек эшләрен бергәләп башкарабыз, ә Тәүрат, тормышыбыздагы барлык өлкәләрнең дә иң тирән төпкеленә ирешеп, иң катлаулы сорауларыбызга җавап бирә. Әйтик, ир белән хатын арасында мөнәсәбәтләрне ничек саклап тотарга? Моның белән бәйле үз серләребез, үз нечкәлекләребез бар.
«БЕР СӘГАТЬКӘ ТЕЛЕФОНЫГЫЗНЫ СҮНДЕРЕП КАРАГЫЗ!»
– Дин бүгенге кешелек җәмгыятенең акылдан шаштырырлык тизлегенә ничек тә булса яраклашамы?
– Әлбәттә, юк, ул үзгәрешсез кала. Динне кешеләр уйлап чыгармаган бит – аларга Хак Тәгалә сүзләрен пәйгамбәрләр ирештергән. Фәкать диннәрнең заманга туры килү-килмәве, аның заманчалыгы мәсьәләсе, чыннан да, бик кызык. Бездәге гыйбадәт бүлмәсенә урнаштырылган плазма мониторга күз салыгыз. Без дөньяның башка шәһәрләрендәге яһүдләр белән скайп аша аралаша-сөйләшә алабыз яки, заманча технологияләр кулланып, төрле фильмнар күрсәтү мөмкинлегебез бар. Әмма шул ук вакытта дини гореф-гадәтләребездән бер адым да читләшмибез. Һәм бу эштә безгә заман алгарышы булыша. Чөнки лампаны шимбәгә кадәр яндырып куеп була, һәм ул янып торачак. Яки шундый прибор сатып алырга мөмкин, һәм ул кирәк чакта бу лампаны автомат рәвештә сүндерә дә, куша да ала.
Дин кешеләрне анык планлаш-тырырга өйрәтә, һәм ул тормыш рәвешенә әйләнә. Буыннан-буынга кешеләр, шимбә көнен бүләк иткән өчен, Аллага рәхмәт укый, һәм бүген бу рәхмәтләр аерым бер мәгънәгә ия. Көндәлек ыгы-зыгыда күпләребезнең хәтта хатынына күз салу өчен дә яки балалары белән сөйләшеп алу өчен дә вакыты юк. Ә сез бүген бер сәгатькә булса да телефоныгызны, компьютер, телевизорны сүндереп куеп, якыннарыгыз һәм дусларыгыз белән сөйләшеп алыгыз. Әйе, бу җиңел түгел, тик никадәр рәхәт! Ә хәзер әнә шундый аралашу, якынаю өчен тулы бер көнегез булуын күз алдына китереп карагыз. Шул рәвешле дин бүгенге тормышны һич тә кире какмый, ул аны бизи, тулыландыра гына.
– Яһүд мәхәлләсе өчен иң якын арада ни булдырырга теләр идегез?
– Безгә бүген ни җитми дигәндә, теләсә нинди югарылыктагы белем алырга мөмкинлек бирә торган үз Тәүрат үзәгебез юк. Безгә халык күп килә, гореф-гадәтләребез белән танышырга, динебез турында күбрәк белергә-өйрәнергә телиләр. Булачак уку йортында без лекцияләр һәм семинарлар уздырырга, гадәти уку‑укыту ысуллары белән бергә иң заманча технологияләрне кулланырга ниятлибез. Бу проект җәй ахырында тормышка ашып, эшли дә башлар, дип уйлыйм. Тормышта әледән-әле туып торган сорауларына җавап эзләүче кешеләр бихисап бит, шуңа күрә безнең Тәүрат үзәге дә һәрвакыт тулы булсын иде, дип хыялланам.
Чыганак: "Татарстан" журналы
Иң мөһим һәм кызыклы язмаларны Татмедиа Telegram-каналында укыгыз