НЭП чоры: соңгы талпыныш
Казан. Егерменче еллар башы. Әнә, Гостиный дворның ерак бер почмагында, башка чүп-чарлар арасында, Азатлык бүләк иткән Александрның бронза фигурасы тузанга батып ята. Аның урынында, Кремль каршындагы мәрмәр «Александр постаментында» – ирекле хезмәтне гәүдәләндерүче таза беләкле эшче һәйкәле. Тик гасырларга дип куелган гипс эшченең хәле генә мөшкел: ул күзгә күренеп таралып бара…
– Хәерлегә түгел, – дип пышылдлаша хорафатларга ышанучы кешеләр. – Чит постаментка куярга ярамый иде, гөнаһ бит ул…
Ә менә гади коммунистлар хорафатларга колак салмый. Тик аларның да, кайберләренең, билгеле, башларында – боламык. Гипсның судан һәм температура сикерешләреннән җимерелгәнен белеп торалар, югыйсә, әмма һәр начарлыкта нэмпаннарны гаепләргә атлыгып торалар. Пролетариат республикасында ниндидер кирәкмәгән эшләр кылына, дип исәплиләр. Әлмәтов һәм Үтәшевның Казандагы сабын кайнату заводларын элеккеге хуҗаларына арендага биргәннәр, мамык фабрикасын – шулай ук. Нәрсә өчен көрәштеләр? Ә яңгырдан соң үсеп чыккан гөмбәләр сыман ачыла торган вак фабрикалар, артельләр, кибетләр? Юкса болар барысы да шәхси затлар, эшче халыкны эксплуатацияләүчеләр ләбаса!!!
ХАЛЫККА – ПОРНОГРАФИЯ БӘЙЛӘМЕ
Хуҗалар үз предприятиеләрендә үзләре теләгәнчә эшли. Хуҗалар икмәк пешерә. Хуҗалар сата. Һәм оятсызларча, пролетарларга хас булмаганча, һәркайда үз көен көйләп, акча туздыра. Хәтта «Известия ТатЦИК» газетасының театр тәнкыйтьчесе дә коммунистларча үртәлүен яшереп кала алмый: «Казанда әле беркайчан да театрларның быелгы кебек күп булганы юк иде. Бөтен җирдә спектакльләр куялар. Әмма ниндиләрне бит? Арада заман рухына җавап бирүче пьеса исемнәре сирәк күзгә чалына. Октябрь көннәрендә, мәсәлән, Зур театр «Сполошный зык»ны, татар театры исә «Җирсезләр»не куйды, тик болары да бары тик Октябрь уңаеннан гына. Аңа кадәр һәм аннан соң куелганнар арасында менә ниләр бар: «Язгы ташкын», Арцыбашевның «Көнләшү»е һәм порнография тирәсендә әвәрә килүче башка чүп-чар…»
Гади большевиклар өчен нэпманнарның канкан биюе мыскыл итү кебек тоела. Ә бит социализм теләгәннәр иде, менә сиңа – шалкан мае… Партия җитәкчеләре җитди киеренкелектә: көне‑төне кайнап чыгар дәрәҗәгә җитеп кызган башларын суыталар. Кабинетларда, кызыл почмакларда, җыелышларда бертуктаусыз ятланган җөмләләрен кабатлыйлар: НЭП – яңа икътисадый сәясәт. Бурычы – бөлгенлек-фәкыйрьлекне һәм ачлыкны җиңү. Шуның өчен продразвёрстка азык‑төлек салымы белән алыштырыла – крестьяннарның бөтен ашлыгын кырып-себереп алмыйча, чәчәргә һәм яшәргә (ашарга) калдырырга. Шуның өчен, элеккеге хуҗаларына булса да, предприятие һәм фабрикаларны арендага бирергә; Гражданнар сугышыннан бирле таланган һәм җимерелгән цехларны үз акчаларына кабат торгызсыннар. Шуның өчен дәүләт предприятиеләрендә хуҗалык исәп-хисабы, вак шәхси эшмәкәр өчен тулы ирек һәм сәүдә итү хокукы – барысын тигезләүдән һәм карточкалардан китү, товар‑акча мөнәсәбәтләрен кабат торгызу өчен…
«СТЕНЬКА РАЗИН» ҖИЛКӘСЕ АША КАРАСАҢ…
– Димәк, кабат артка, капитализмга? Бәлки, ул чакта Крестовниковларны, Алафузовларны, Стахеевны кире кайтарырбыз, кабат аларга бил бөгәрбез? – дип, мыскыллы сорау бирә бер әзерлекле пролетарий.
– Ә менә анысына юл куймабыз! – дип йодрыгы белән өстәлгә китереп ора партия җитәкчесе. – Эре предприятиеләрне беркем дә революция дошманнарына бирмәячәк, аның өчен кан түкмәдек…
Һәм чыннан да Крестовниковларның сабын кайнату һәм шәм заводы, Паратск мастерскойлары, дары заводы, Бондюг химия заводы һәм ул заманның башка сәнәгать гигантлары тора‑бара дәүләт кулына күчә, трестларга берләшә… Яңа хакимияткә, социализм идеяләренә тугрылыгын киң күләмле идеологик акция дә расларга тиеш була: фабрика һәм завод исемнәреннән аларның элеккеге хуҗаларының фамилияләре юкка чыгарыла. «Күнчеләр союзы идарәсе Кожтрестка кертелгән һәм арендага тапшырылган дәүләт предприятиеләренең исемнәрен алыштыру кампаниясен төгәлләде, – дип хәбәр итә халыкка газета. – Предприятиеләргә түбәндәге исемнәр бирелде: Алафузовлар заводына – Ленин исеме, «Поляр» фабрикасы хәзер «Спартак» дип йөртелә, Глинкинныкы – «Пугачёв», Шабановныкы – «Стенька Разин», Готлицерныкы – «Коммунист», Наумовныкы – «Освобождение труда», Сәлимҗановныкы – «Кызыл күнче». Шулай ук Крестовниковлар заводы да башка юк – Вахитов исемендәге завод кына бар.
Әмма ач карынга идеяләр начар эшкәртелә. Татарстан республикасында НЭП башланган вакытка хәлләр коточкыч авыр була. Сәнәгать предприятиеләренең 83 проценты тулысынча җимерек яки Гражданнар сугышыннан бирле яраксыз хәлгә килгән килеш тора. Сугышка кадәрге вакыт белән чагыштырганда, җитештерү күләме биш тапкырга кыскарган. Өстәвенә, коточкыч корылык булу сәбәпле, уңыш уңмаган 1921 елда ачлыктан һәм тифтан 218 меңнән артык кеше үлгән һәм бөтен мал‑туар да диярлек суеп бетерелгән – боларын инде беләбез…
БЕРТУГАН ЖИГАЛОВЛАРДАН – КАПИТАЛИЗМ
Һәм менә Казанның нибары дүрт елдан соңгы хәле. Богоявленская чаң манарасы янәшәсендәге мәйдан хәзер Балык рәтләре дип аталмый, ул – Кооператив урамы! Әмма монда кооператорлар хуҗа түгел. Шәхси почмакларда, сәүдә киштәләрендә, ваклап сатучыларда – җаның теләгән һәр нәрсә бар. Такта чәй кирәкме – рәхим итегез! Тозлы балыкмы – алыгыз гына! Тәмәке, ситсы, крендельме? Теләгән кадәр алыгыз! Карагыз тагын – шикәр ватарга келәшчәләр, «Красный Октябрь» артеленнән трюмо, «Курдим»нан папирослар, Казанның «Кроль» фабрикасыннан мехлар да бар. Чын тормыш тантанасы!
Һәм бу тантананың төп хуҗалары – шәхси эшмәкәрләр. Шәхси сәүдә әйләнеше республика башкаласында да, кантоннарда да әле ике ел элек кенә дәүләт һәм кооператив сәүдәсе әйләнешеннән күпкә артыграк булган. Инде 1923 елда ук Татарстанда 15 меңнән артык һөнәрче эшләгән. 1927 елга аларның саны 57 меңнән артып киткән. Республикадагы барлык сәнәгать продукциясенең кырык процентына якын өлешен планнардан һәм идарә итүчеләрдән азат, әмма булдыклы һәм тырыш шушы кешеләр җитештергән!
Шәхси эшмәкәрләр, күрәсең, бар фронтларда җиңәргә сәләтле. Аларга арендага вак предприятиеләрне генә тапшыралар, эрерәкләрен – әллә нигә бер. Әмма аларның заводларында, кагыйдә буларак, җитештерүчәнлек югарырак. Ике күн эшкәртү заводын арендага алган бертуган Жигаловлар Таткожтресттагы дәүләти көндәшләреннән ачыктан-ачык көлә: нэпманнар ике тапкыр артыграк җитештерә, сыйфаты да – чагыштыра торган түгел. Большевиклар рөхсәте белән үзләренең элеккеге предприятиеләрен арендага алган Якобсон һәм Готлицерда да – шул ук тенденция. Нэпманнар Даутов, Латыйпов, Сәйдәшевта да – шулай.
Шәхси эшмәкәрләргә ташламалар каралганмы әллә? Каралган, ди! Бертуган Жигаловлар, Якобсон һәм Готлицерлар белән арендага күн, сабын кайнату заводларын, тәмәке фабрикасын, «Труд» типографиясен, кирпеч заводын һәм бүтән предприятиеләрне алган башка шундый ук нэпманнар да кырыс килешүләргә кул куя. Беренчедән, юкка чыгарылган җитештерүне сафка бастырыр өчен алдан ук шактый акча кертергә тиеш булалар. Икенчедән, аренда өчен тиешле вакытта түләргә. Өченчедән, продукциянең 20 процентына кадәрен дәүләткә тапшырырга. Кайберләре, килешү буенча, станокларны һәм җиһазларны да яңартырга, егәрлекләрне дә үстерергә тиеш була. Үзләренә киләчәк өченме? Тик килешү срогы – биш елдан да артык түгел бит.
– Ә аннары нәрсә? – дип сорагандыр нэпман арендага бирүчедән.
– Аннарымы? ГПУ (Дәүләт сәяси идарәсе) карар чыгарыр, – дип җавап бирәчәк эченнән генә партияле идарәче. Ягымлы йөзеннән елмаю да балкып китәдер әле, җитмәсә.
1925–1926 елларда арендаланган сигез күн заводы гына да республикага 575 мең вак күн җитештереп бирә. Таткожтрестның барлык заводлары исә – 300 меңгә якынны.
Йә, мондый хәлдә дөнья революциясе идеяләрен ничек тормышка ашырып була, ди?!
«ХУҖАЛЫГЫН ҮСТЕРГӘН ҺӘМ МИЛЕКЧЕЛЕК ЯГЫНА ТАЙПЫЛГАН ӨЧЕН»
Татарстанда НЭП чорының документаль шәһадәтнамәсе – «Коммунистический путь» журналы. 1924 елның октябрь санында БКК (Берләшкән контроль комиссиясе) партколлегиясе тарафыннан партия әгъзалыгыннан чыгарылганнарның исемлеге китерелгән. Иң гаҗәбе – «Ни өчен чыгарылган» графасы. Әйтик, элеккеге иптәшләрнең берсе большевиклар сафыннан «хуҗалыгын үстергән һәм милекчелеккә тайпылган өчен» чыгарылган. Вакыт тагын бер кызыклы документны – уртакул партия хезмәткәре чыгышын саклап калган: «Тормышының бар яклап яхшыруы, шәхси мәнфәгатьләр, матди ягы турында чиксез кайгырту – кайбер сабырсыз иптәшләрне шәхси хуҗалык булдыруга, йортлар, атлар һәм пролетар революция шартларында коммунистка тиеш һәм хас булмаган башка әйберләр сатып алуга китерде. Шуңа бәйле рәвештә кайбер партия әгъзаларының аерымлануларын һәм йомылуларын билгеләп үтәргә туры килә, алар, билгеләнгән вакытны эшләгәннән соң, үзләренең шәхси, гаилә мәнфәгатьләренә тиеш булганнан күпкә артыграк игътибар бирә башладылар».
«Җиңел» акчалар – нэпманнарда, ә менә алар өчен тир түгүчеләрдә – яхшы хезмәт хаклары. Боларга пролетариатның тотрыксыз өлешенең башын әйләндерергә сәләтле буржуаз күңел ачуларны да өстәсәк… Билгеле инде, партия хәтта үзенчәлекле НЭП шартларында да пролетариатта сыйнфый нәфрәт хисе томалануына һәм шәхси милекчелеккә мәхәббәт уянуына юл куя алмый. Хезмәт халкының дошманнары, хәтта алар илнең икътисадын тирән баздан өстерәп чыгаручылар булсалар да, дошман булудан туктамый. Димәк, большевистик идеяләрне пропагандалауны көчәйтү зарур, акыллы һәм көндәлек агитация таләп ителә.
Партия журналы бу эштә алыштыргысыз роль уйный. Татреспубликада 1920 елның 1 декабрендә үк «Вестник областкома РКП ТССР» дөнья күрә («Татарстан» журналының тарихы әнә шуннан башлана да инде. – Ред. иск.), аның оештыручысы һәм беренче редакторы партия өлкә комитетының беренче секретаре Александр Таняев була. 1921 елның сентябреннән журнал – «Спутник агитатора», ә тагын ике айдан соң «Коммунистический путь» дип атала башлый. Татреспублика РКП (б) өлкә комитетының һәм Главполитпросветының әлеге басма органы НЭПның чәчәк аткан чорында чыга…
БЕЗНЕҢ ЗАМАННЫКЫ БУЛМАГАН ГЕРОЙЛАР
Әмма, эш белән ныгытылмаса, хәтта партия сүзе дә капиталсыз банкирга тиң. Шәхси эшмәкәр белән сәламәт булмаган көндәшлектә дәүләт чигенергә җыенмый. Шул чорның газетасындагы язмадан өземтә: «Икътисадый көрәшкә… бер генә эшче һәм крестьян да битараф карарга һәм читтә торырга тиеш түгел», – дип язып, массаларда ярыш дәртен кыздыралар.
Ярыш дәрте, чыннан да, уяна. Дәүләтнеке булган Бондюг химия заводында, Вахитов исемендәге заводта, «Победа труда» Васильево пыяла заводында, Паратск остаханәләрендә – шулай ук хезмәт җитештерүчәнлеге үсә. Бондюг химия заводы илнең иң эре һәм алдынгы предприятиеләреннән берсенә әверелә – ул СССРның барлык химия продукциясенең өчтән берен бирә. Дәүләт предприятиеләрендә барысын тигезләү юк диярлек, биредә акча өчен генә түгел – идея өчен дә эшлиләр.
Республикада электр станцияләре төзелә (Ленинның ГОЭЛРО планы буенча), димәк, гамәлдәге егәрлекләрне үстерү, яңа предприятиеләр төзү мөмкинлеге дә барлыкка килә. Большевикларның эксклюзив коралы – мораль яктан күтәрү системасы эшли башлый. Иң яхшы эшчеләр хәзер «Хезмәт Герое» исемен ала. Беренчеләрдән булып – дәүләт заводы коючысы Владимир Бобров, бастыручы Ибәтулла Гыйззәтуллин, электр станциясе машинисты Георгий Герасимов… 1920–1926 елларда бу исем 550 эшчегә бирелә.
Партия илдә хәзер тормышның чын хуҗасы кем булуын һәрвакыт сиздерми генә искәртеп тора.
МАВР ҮЗ ЭШЕН ЭШЛӘДЕ…
Казан, 1927 ел. Шәһәрне хәзер танып булмый. Урамнар буйлап, революциягә кадәргечә, трамвайлар теркелдәп үтә. Вагоннар Суконкадан – Устьега, Академическаядан Вахитов исемендәге заводка кадәр йөри… Заречьега, Восстание бистәсенә автобуслар җибәрелгән. Авыр «фиатлар» атларны өркетә – элек шәһәрдә бер дә автобус булмаган бит. Ә Түбән Кабанда яңа электр станциясенең кызыл кирпеч бинасы калкып чыга – электрлаштыруның беренче карлыгачы, шәһәрнең горурлыгы. Хәзер хәтта шәһәрнең эшчеләр яшәгән читләрендә дә – керосин төтәткечләр генә түгел, ә чын Ильич уты. Казанда гынамы – Яшел Үзән янындагы Норлат авылының да үз электр станциясе бар…
1925 елга Татарстанның сәнәгать җитештерүе күләме сугышка кадәргенең җитмеш процентына җитсә, 1927 елда – аны сизелерлек узып китә. НЭП һәм шәхси капитал үз эшен эшли – җимерелгән икътисад торгызыла, ил халкының тамагы туя. Күптән түгел ачлыктан авыллап-авыллап кешеләрен югалткан Россия 1927 елда чит илләргә өч миллион тонна икмәк сата. Ә аннан соң нәрсә, диясезме? Аннан соң, иптәш Сталин оятсыз рәвештә игълан иткәнчә, яңа икътисадый сәясәт «шайтанга олактырыла». Инде кирәге калмаганга күрә. Татреспубликада яңа җиңүләрне честь биреп сәламләрлек вазгыять урнаша лабаса: әле 1927 елда ук дәүләт файдасына 30 шәхси һәм арендаланган күн заводы конфискацияләнгән иде. 1929 елга сәүдәдәге шәхси сектор инде 29 проценка кими, ә сәнәгатьтә – алты процентка. Бер елдан ул бөтенләй юкка чыгарыла. Сәламәт көндәшлеккә шуның белән чик куела.
Нэпманнармы? Аларның эшен, әлбәттә, әлеге дә баягы ГПУ карагандыр. Нишлисең, алар истәлекләрен яңа буыннарга калдырмаган диярлек.